روزی روزگاری رودخانه ای بود که ماهی های مختلفی در آن زندگی می کردند. از بد روزگار، مدت ها بود که سنگ بزرگی بر سر این رودخانه قرار گرفته و به مرور زمان جریان آب را به شدت کند کرده بود. این کندی جریان ادامه داشت تا این که کم کم آن رود زلال به مردابی بدل شد. از آن جا که این اتفاق به مرور زمان و آهسته رخ داده بود، ماهی ها متوجه این تغییر نشدند و به مرور با آن سازش پیدا کردند. حتی ماهی های نسل جدید دیگر تصوری از آب زلال در ذهن نداشتند. با این وجود، روزی ماهی دردمندی پیدا شد و از سطح دیگر ماهی ها فراتر رفت و در مورد علت این زندگی نکبت بار از خود سوال کرد. سوال کرد و کاوش کرد تا بالاخره علت را که همان سنگ بود پیدا کرد، اما او برای رسیدن و برداشتن آن سنگ مجبور بود بر خلاف جهت جریان رودخانه شنا کند. هر چه قدر دشوار، سختی این کار را به جان خرید و با تمام تلاش آن قدر در خلاف جهت جریان شنا کرد تا بالاخره به سنگ رسید و آن را از جا کند. جریان آب شدت گرفت و دوباره زندگی به آن رودخانه بازگشت.

آن ماهی بین دیگر ماهی ها محبوب و به اسطوره ی نسل های بعدی بدل گشت. نسل های بعد که سودای شهرت و قهرمانی در سر داشتند از خود پرسیدند که چه چیزی آن ماهی را اسطوره کرد؟ بله احتملا خلاف جهتی که دیگران شنا می کنند شنا کردن! پس ما نیز خلاف جهت جریان شنا می کنیم تا مثل او خاص و معروف شویم!

آنان حتی به خود زحمت ندادند که فکر کنند آن ماهی چرا خلاف جهت جریان حرکت کرد. کورکورانه و بدون این که بدانند پی چه می گردند، خلاف جهت حرکت کردند، غافل از این که آن ماهی بیهوده و از سر ماجراجویی یا زورآزمایی با آب و یا برای خودنمایی و شهرت خلاف جهت شنا نکرده بود. او برای برداشتن سنگی این کار را کرده بود.

داستان آشنایی ست، نه؟  شاید بیشتر از هر کس برای ما و جامعه ی ما قابل لمس باشد!

دوره ای شده که  روشنفکر شدن، مترقی به نظر رسیدن، جلب توجه کردن و خودنمایی، در خلاف جهت حرکت کردن خلاصه شده و بس!

روزگاری بود که روشنفکری و روشنفکر شدن به این سادگی ها نبود، بلکه بها می خواست، هزینه طلب می کرد. کسانی که روشنفکر نام می گرفتند نه سودای شهرت و خودنمایی و جلب توجه در سر داشتند و نه به دنبال قهرمان بازی و هر انگیزه ی کم ارزش دیگری بودند، بلکه صرفا جمعی از انسان های دردمند و دلسوز بودند که از مشاهده ی وضع هم نوعان خود رنج می بردند. حتی در بسیاری از مواقع از اشراف بودند و همه چیز از ثروت گرفته تا شهرت در زندگی داشتند و اصولا کمبودی از این لحاظ حس نمی کردند و نیازی به خودنمایی و جلب توجه نداشتند. منتهی دغدغه ی آن ها این بود که آن خوشبختی را تنها برای خود نمی خواستند.

وقتی که در مشکلات جامعه ی خود و رنج هایی که دیگران می کشیدند عمیق می شدند و علت و ریشه ی آن را تشخیص می دانند، باید برای تغییر و برطرف کردن آن کاری می کردند و بدیهی ست که اگر قرار بود برای تغییر وضع زمانه ی خود به همان الگوها و همان کارهایی که همگان کرده بودند و می کردند بپردازند، چیزی عوض نمی شد، چرا که اگر قرار بود با همان روش ها و سبک زندکی ها چیزی عوض شود قاعدتا باید تا به آن موقع می شد. پس برای تغییر وضعیت دست به ابتکار عمل می زدند. به سنت های غلطی که سد راه حرکت جامعه شده بود پشت پا می زدند و در یک کلام برای عوض کردن آن خلاف جهت حرکت همگان حرکت می کردند. همین باعث می شد که به صورت ناخواسته و خودکار، متفاوت از بقیه بشوند، متفاوت حرف بزنند و حتی گاهی طرد و تنها بشوند.

حال آن که امروز، روشنفکری و روشنفکر شدن سرگرمی خوشایند و بازیچه ی کسانی شده که سودای خودنمایی و جلب توجه در سر دارند. این افراد به روشنفکران قدیم می نگرند و می بینند همگی به راستی کارهایی عجیب و متفاوت از بقیه کرده اند، چنین لباس می پوشیدند، چنان حرف می زدند، با همه مخالفت کرده و حرف هایی زده اند که برای دیگران غیر قابل فهم و عجیب و غریب بوده است، تنها شده اند، پس ما هم چنین می کنیم تا روشنفکر شویم! عجیب می پوشیم، عجیب حرف می زنیم، طوری حرف می زنیم که کسی نفهمد! حال آن که روشنفکر شدن که یک شغل نبود، به خودی خود یک هدف نبود، در پس روشنفکر شدن درد نهفته بود، انگیزه ی تغییر بود و همین انگیزه ی نخستین بود که به صورت خودکار فرد را تا جایی می برد که روشنفکر نام گیرد و به خودی خود متفاوت به نظر برسد، نه بر عکس!  

در یک کلام در این زمانه، اگر می خواهی روشنفکر شوی، اگر می خواهی معروف شوی و می خواهی توجه همه را جلب کنی، یک قانون بسیار ساده دارد، فقط باید خلاف جهت حرکت کنی و با هرچه که همگان می گویند مخالف باشی، همین!

ملت از فلان فیلم خوششان می آید؟ تو بگو که صرفا یک فیلم عامه پسند و یا Overrated است.
تب خواندن فلان کتاب جامعه را می گیرد؟ تو بگو که این یک کتاب زرد است، حتی بدون این که به خودت زحمت دهی و دو کلمه سرچ کنی مفهوم کتاب زرد چیست!
در یک کلام، اگر گفتند شب است ، تو بگو روز است! به همین سادگی.
در عوض بیا کارهایی بکن که هیچ کس نمی کند. بچسب به چیز هایی که هیچ کس نمی بیند و نمی خواند و از آن خبر ندارد!

این کاملا درست است که کتاب های زرد معمولا خیلی زود فراگیر می شوند یا فیلم های مبتذل و سطح پایین بسیار پرفروش، اما آیا هر گردی گردوست؟
هر چه که فراگیر شده لاجرم سطح پایین است؟
بله درست است، بسیاری از آثار تفکربرانگیز و ارزشمند میان مردم ناشناخته می مانند، اما این دلیلی ست که هر چه که ناشناخته مانده، اصالتی پشت خود داشته باشد؟

در ابتدای متن گفتم که داستان ماهی به خصوص برای جامعه ی امروز ما بسیار آشناست، منتهی جالب است بدانید که از این اوضاع و احوال نمونه های تاریخی بسیار است! بد نیست دو مورد را مثال بزنم:

مورد اول: اروپای بین دو جنگ جهانی و فضای مسمومی که از آن غول فاشیسم سر برآورد. فضای مسموم و نسل مسمومی که هویت و جایگاه خود را در این دنیا گم کرده بود و به دنبال هویت و راهی برای مطرح شدن می گشتند. هانا آرنت، فیلسوف و تاریخدان بزرگ آلمانی، می نویسد:"در آن دوران آن چه که در بین آن نسل اهمیت داشت، انجام دادن یک عمل غیرقابل پیش بینی قهرمانی و یا جنایی بود که کسی آن را پیش بینی نکرده باشد." یا در جایی دیگر: "آن ها بدون توجه به نظریه یا محتوا، با هواداری از هر چیزی که جامعه آن را منع کرده بود ارضا می شدند."

مورد دوم: در دهه شصت و هفتاد میلادی جنبشی میان جوانان در آمریکا راه افتاد به نام هیپی گری. علت اصلی شکل گیری این جنبش اعتراض به جنگ ویتنام بود. گرچه در ابتدا اهداف والایی در پس این جنبش قرار داشت، گرچه جوانانی آن را تشکیل می دادند که عاشق صلح و انسانیت بودند و از زندگی فردگرا و منفعت جویی بیش از حد جامعه و فرهنگ خود به ستوه آمده بودند و گرچه این جنبش تا جاهایی هم نتیجه داد، اما خیلی زود ظواهری بیش از آن نماند. در ابتدا این جنبش به مخالف با همان فرهنگ فردمحور و منفعت طلب بورژوایی که در سیاست نیز کاملا نمایان شده و جنگ ها راه انداخته بود مخالفت کرد، اما کم کم از چنین مخالفت آگاهانه ای با بخشی از فرهنگ جامعه، تبدیل شد به مخالفت کورکورانه و لجوجانه با کل فرهنگ جامعه و هر چه عامه ی مردم می کنند. اگر همه موهای خود را مرتب کوتاه می کنند پس ما نمی کنیم، اگر ناخن های خود را کوتاه می کنند پس ما نمی کنیم، اگر چنین می کنند، ما چنان می کنیم و ... .
 

اما یک سوال اساسی، ریشه و علت این پدیده چیست؟ پدیده ای خود به خودی و خودجوش است و صرفا به جامعه و تک تک افراد بر می گردد؟ یا این که از جای دیگری آب می خورد؟ احتمالا از دو یادداشت هیولای آدم خوار کنکور و خلاقیت از جنس آزادی ست متوجه شده اید که همیشه در بررسی یک معضل در جامعه، ریشه را در خود جامعه نمی بینم! بگذارید برای پاسخ بهتر به این سوال برگردیم به مثال اروپای بین دو جنگ.

در آن مثال، طبق گفته ی خانم آرنت، یکی از علل سر برآوردن چنین نسلی، یک دگرگونی اساسی در ساختار اجتماع و فروپاشی طبقات بود. در اروپای پیش از جنگ هر انسانی خود را متعلق  به یک طبقه، گروه، حزب سیاسی و ... می دانست و از آن طریق هویت خود را تعریف می کرد. با فروپاشی و نابودی ساختار اجتماع، افرادی که تا پیش از آن هویت و جایگاه خود در این جهان را بر پایه ی همان طبقه و یا گروهی که عضو آن بودند تعریف می کردند، به ناگاه هویت خود را از دست دادند. برای همین نیاز و تشنگی شدیدی به پیدا کردن هویت، ابراز وجود و مطرح شدن در آن جامعه موج می زد.

گویی نقش هر انسانی در اجتماع به یک آن از او گرفته شده و گم شده بود. مثل این که نقش بازیگران صحنه ی تئاتر را از آنان بگیری. تا قبل از آن برای همه ی آن ها راهی بسیار ساده و از پیش تعریف شده برای نشان دادن استعداد ها، احساسات و در کل ویژگی های درونی خود به دیگران گذاشته شده بود. به طور مثال به وسیله ی مهارت پیدا کردن در یک شغل و یا حرفه، فعالیت در یک گروه، همکاری با دیگر اعضای صنف، طبقه و یا حزب برای رسیدن به هدفی مشترک، اما بعد از آن دیگر نه! برای همین چنین نیاز شدیدی برای مطرح شدن در آن جامعه پدید آمد. مطرح شدن به هر قیمتی! از طریق دست زدن به اعمال جنون آمیز، مخالف های کور با هر چه که رواج دارد و حتی انجام جنایت های هولناک ( چرا که جنایت نیز توسط عامه ی مردم زشت شمرده می شد).

دلیل دیگر لوث شدن تمام ارزش های اخلاقی توسط بورژوازی حاکم بر جامعه و در یک کلام، حکومت بود. ( مانند مثال هیپی گری). چنین نفرتی از بورژوازی و حاکمیت، باعث شده بود تر و خشک با هم بسوزند که و هر چه که در جامعه رواج داشت محکوم شمرده شود و مخالفت با آن یک ارزش قلمداد شود.

این که چه چیزی در جامعه ی خود ما چنین احساس شدیدی به مطرح شدن و ابراز وجود کردن آن هم بدون بها را در میان برخی پدید آورده نمی دانم، شاید شما بتوانید کمک کنید! اما یک چیز حتمی ست، آن هم این که مشابه مثال های تاریخی که بررسی شد، قرار نیست ریشه ی این مشکل،حداقل به طور کامل، به خود اجتماع برگردد!